Rudaw yazarlarından İsmet Yüce tarafından kaleme alınan makale aşağıda:
Yahudi ansiklopesindeki Kürt maddesinde daha kısa ve belirgin bir milli tanımlama vardır. Genel giriş tanımlaması, tarihi, ekonomik altyapısı, yaşam koşulları, toplumsal ve inanç biçimleri, dil yapısı ile ayrı bir müzik tarzları bölümü buluyor. Müzik bölümü bu kültürün yaşatılması ve sürdürülmesindeki yeri ve önemi dolayısı ile ayrı bir başlıkta ele alınmış.
Ansiklopedia Judaica diyen bilinen eserde Kürt maddesi, 3 sayfa. Kitap sayfası ile 7 sayfa civarında fotoğraf ve istatistikler ile verilmiş. Genel Kürt tanımı ve tarihinden ziyade Kürt Yahudileri üzerinde durulmuş. Genel araştırmaların da bu kaynağa dayanarak sayı ve tarihçe verdiği anlaşılıyor. Rojava Kürtleri bahsi geçmiyor. Daha çok Güney Kürdistan üzerinde durulmuş. Kaynakta Yahudi Kürtler diye isimlendiriliyor. Temeli Asur sürgünlerinden 10 kabileye dayandırılıyor. 10. Yüzyıl gezgini Tudelalı Benjamin, 1170’te Kürdistan’da 100 Yahudi topluluğunu bulduğunu söylüyor. Amedi civarında 25 bin Aramicenin Targum lehçesi ile konuşan topluluktan bahsediyor. 1848’de 2. Benjamin aynı gelenekten gelen ve kültürlerini sürdüren toplulukları anlatıyor. Bunların Dan ve Naphtali soyundan geldikleri düşünülüyor. Asıl referans İkinci Tapınak krallığı döneminde orta Kürdistan’da bulunuyor olmalarıdır. 1. Yüzyılın ortalarında Yahudiliği kabul etmişlerdir. Kutsal Kitap Talmud’un çeşitli bölümlerinde Harei Ararat Kardu Dağı, Mamlekhot Ararat ise Kardu Krallığı, Kardukların Dağı, Karduklardan Yahudiliği kabul edenler olarak geçiyor. (Gen.8:4, Jer.51:27,Ant.1:93, Yev.16a). Kürt araştırmalarının, millilikten ne kadar uzak olduğu buradan da anlaşılıyor. Onbinlerin Dönüşü’nden bahsedilmeden Karduk-Kürt kavramı kullanılıyor.
Bunların bir kısmının 500 yıllarda Hristiyanlığa dönüştürüldüğü varsayılıyor. Talmud’un Kürtçe çevirisinin bu erken dönemlerde yapıldığı kayıtlara geçmiş. 1300’lü yıllarda bir Arap tarihçiye göre Ermenistan sınırında Zerdüştiler ile Yahudiler arasında bir sınır antlaşması yapılmış. 13 ve 15. yüzyıllar arasında ise kesin bilgiler bulunmamaktadır.
Kürt Yahudi kaynakları ve tarihçesi
İkinci Dünya Savaşı’nın hemen ardından, büyük bir Yahudi topluluğu bu günkü özellikle Güney Kürdistan’da anavatanlarını bırakarak Filistin’e göç ettiler ve kısa sürede baskın İsrail Yahudi kültürü altında asimile oldular. Antropolojist Erich Brauer, bu Kürt Yahudilerinin büyük bir kısmı ile görüşerek 1942’de, ölümünden kısa süre önce “Kürdistanlı Yahudiler” adlı çalışmasını yazdı. Raphael Patai, bu çalışmaları düzenledi ve İbraniceye çevirerek 1947’de yayınladı. Bu az bilinen konu İngilizceye çevrilerek 1993 yılında Amerika’da yayınlandı. Bunun dışında Kürt Yahudi nüfusa oranla oldukça fazla araştırma, anı-roman, tanıtım yazıları bulunmaktadır. 1990’lı yıllarda Kudüs Müzesi büyük bir Kürt kültürü sergisi düzenledi ve resimli bir de katalog yayınladı: (The Jews of Kurdistan, Daily Life, Custom, Arts and Crafts,The İsrael Museum, Jerusalem). Tel Aviv Üniversitesi’nde Kürdoloji kürsüsü bulunmaktadır.
Çeşitli Yahudi antropolog ve sosyologlar, 1930 ile 1950 yılları arasında Kürt Yahudilerinin tarihi, sözlü şiiri, müzik gelenekleri, dilleri ve halk edebiyatları üzerine araştırmalar yaptılar. Bunlardan Avraham Ben-Ya’aqov’un, 1948’de İsrail’in kurulmasından kısa süre önce yaptığı nüfus araştırmalarına göre 187 Kürt Yahudi kabilesi bulunmakta idi. Bunlardan 146’sı Irak Kürdistanı’nda, 19’u İran bölgesinde, 11 tanesi Türkiye bölgesinde ve öbür 11’i ise Suriye Kürdistanı bölgesinde yaşamaktaydılar.
O yılların emin olunmayan sayımlarına göre tahminen 30 bin civarında bir nüfusa sahiptiler. Hewler, Musul, Kerkük, Süleymaniye ve Diyala şehirlerinde yaşamaktaydılar. Bu istatistikler ve bilgiler Yahudi Ansiklopedisine dayanmaktadır. Zamanın koşullarında Kürdistan’ın öbür kesimlerinde bu sayıları vermenin çok zor olduğu anlaşılmalıdır.
Kürt Yahudilerinin Filistin’e göçü 16. Yüzyılda başlamıştır. Zamanın en önemli Kabalist merkezi olan Galile’de Safede yönlendirilmiştir. Bundan sonra yüzyıllarca Kürdistan’da Yahudilerin Filistin’e göçü hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Sonraları 1900 ile 1926 arasında bir göç dalgası olmuştur. En son olarak 1935 ile 1951 yıllarında göç dalgası gelişmiştir. Birçok iç sıkıntının yanı sıra 1925’te Irak’ta başlayan Yahudi karşıtlığı, bölge Yahudilerini daha da tedirgin etmiş ve çeşitli göçlere maruz kalmışlardır. En son “Ezra ve Nehemiah Operasyonu” ile 1970 yılında kalan Yahudi Kürtler İsrail’e taşınmıştır.
İsrail’in bu son göç operasyonu ile birlikte Mezopotamya’daki 26 yüzyıllık Yahudi tarihi sona ermiştir.
Kürdistan’ın çeşitli coğrafyalarında yaşayan ve ağırlık olarak İslam kültüründen etkilenen Kürt Yahudiler, İsrail’e yerleştikten sonrada çok güçlü bir kültürel altyapı oluşturamamışlardır. Çok küçük bir grubu bu kültürü sürdürüp geliştirebilmiştir. Bugün sayıları 200 bini geçen Kürtler, İsrail’de milli duruş ve kültürlerini koruyup geliştirmektedir. David Alroy 12. Yüzyılda ve 13. Yüzyılın başında Al Harizi’nin bölge hakkındaki gözlem ve araştırmalarında bu tarih biraz netleşmiş ve açığa çıkmışsa da kesin ayrıntı ve bilgilere ulaşılamamıştır.
Az da olsa edebiyat ve yazınları olmuş, havralar açmışlardır. İlki 1210 Musul ve 1228 Amedi’de açılmıştır. 1912 ise Kerkük’te açılmıştır. Kurmanci lehçesinde yazılan erken dönem şiirleri önemli kaynak oluşturmakta ve İsrailli araştımacılar tarafından oldukça önemsenmektedir.
Genelde ticaret ve el sanatları ile uğraşmalarına rağmen, sıkıntı ve yoksulluk içinde yaşıyorlardı. 1880’li yıllarda gerçekleşen kuraklık ve diğer koşullardan dolayı başka bölgelere göç etmek zorunda kalmışlardır. Yahudi Kürtler güçlülüğü ve her şarta dayanaklılığı ile biliniyorlardı. Şimdi genel olarak Kürdistan Bölgesi’nde çok az Kürt Yahudi yaşamasına rağmen, yeni dönem Kürdistan oluşumu ile ziyaret ve yerleşme çabaları görülmektedir.
Ayrıca ansiklopedide İran, Irak, Suriye ve Türkiye başlıklarında da Kürt tanımlamaları geçmektedir.
İsrail’de Yahudi Kürtler Kurmanci konuşur ve genelde Kudüs civarında yerleşiktirler. Toplumda oldukça etkili ve köklerine bağlıdırlar.
Ayrıca ansiklopedideki madde içinde oldukça tarihi ve araştırmacılar için ayrıntılı, az bilinen kaynaklar verilmektedir. Sadece birkaçını buraya alabildik:
- Ariel Sabar, Babamın Cenneti, Oğulun Ailesinin Geçmişini Kürdistan’da Araştırması.
- al-Bauladhuri, Futüh al-Buldan, 1318.
- A. Ben-Jacob, Kehillot Yehudeei Kurdistan, 1961.
- Müzik Kaynakları Referansları.
Not: İsmet Yüce Rudaw sitesinde yayımlanan bu yazıdan sonra Kürdistan ve İsrail’in bölgesel tavrı başlıklı bir başka yazı daha kaleme aldı.